1. Οποιαδήποτε ερμηνεία της πολιτικής σημασίας της λέξης "λαός" πρέπει να εκκινεί από το μοναδικό γεγονός ότι, στις μοντέρνες ευρωπαϊκές γλώσσες, η λέξη ορίζει πάντα εξίσου τους φτωχούς, τους απόκληρους, τους αποκλεισμένους. Μία μόνη λέξη καλύπτει τόσο το συντακτικό πολιτικό υποκείμενο όσο και την τάξη που είναι, de facto αν όχι de jure, αποκλεισμένη από την πολιτική.
Το γαλλικό peuple, το ιταλικό popolo, το ισπανικό pueblo (όπως τα επίθετα που αντιστοιχούν popolare, popular και οι όροι των ύστερων λατινικών populus και popularis απ'όπου προέρχονται όλ'αυτά) όριζουν, τόσο στην κοινή γλώσσα όσο και στο πολιτικό λεξιλόγιο, τόσο το σύνολο των πολιτών ως ενωτικό πολιτικό σώμα (όπως στο "ιταλικός λαός" ή στο "λαϊκό δικαστήριο") όσο και τα μέλη των κατώτερων τάξεων (όπως στο "λαϊκός άνθρωπος", στο "λαϊκή γειτονιά", στο "λαϊκό μέτωπο"). Ακόμα και το αγγλικό people που έχει ένα νόημα πολύ πιο αδιάφορο διατηρεί την σημασία του ordinary people έναντι των πλουσίων και της αριστοκρατίας. Στο αμερικανικό σύνταγμα, διαβάζουμε χωρίς διάκριση, "We people of the United States..." αλλά όταν ο Λίνκολν επικαλείται μια "Κυβέρνηση του λαού από τον λαό για τον λαό, η επανάληψη φέρει έμμεσα σε αντιπαράθεση έναν λαό με έναν άλλον. Το ότι αυτή η αμφισημία ήταν τόσο ουσιώδης κατά την Γαλλική Επανάσταση (δηλ. στην στιγμή όπου διεκδικείτο η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας), βεβαιώνεται από τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξε η συμπάθεια για τον λαό ως τάξη αποκλεισμένων. Η Χ. Άρεντ θύμισε ότι "ακόμα κι ο ορισμός του όρου [λαός] γεννήθηκε από την συμπάθεια και η λέξη έγινε συνώνυμη της ατυχίας και της δυστυχίας - ο λαός, οι δυστυχείς με χειροκροτούν, έλεγε από συνήθεια ο Ροβεσπιέρος, ο πάντα ταλαίπωρος λαός, έλεγε ο Sieyès, μια από τις λιγότερο συναισθηματικές και περισσότερο διαυγείς μορφές της Επανάστασης. Αλλά ήδη για τον Bodin, σε μια αντίθετη κατεύθυνση, στο κεφάλαιο της République όπου ορίζεται η Δημοκρατία, ή το Λαϊκό Κράτος, η έννοια είναι διπλή: στον εν σώματι λαό, που έχει τον τίτλο της κυριαρχίας, αντιτίθεται ο μικρός λαός, που η σοφία συμβουλεύει να αποκλείεται από την πολιτική εξουσία.
2. Μία σημαίνουσα αμφισημία τόσο διαδεδομένη και επίμονη δεν πρέπει να είναι τυχαία: πρέπει να αντανακλά μια αμφιβο-λογία εσώτερη στη φύση και στη λειτουργία της έννοιας λαός για την δυτική πολιτική. Τα πάντα συμβαίνουν σαν αυτό που ονομάζουμε λαός να ήταν στην πραγματικότητα όχι ένα ενωτικό υποκείμενο αλλά μια διαλεκτική ταλάντευση ανάμεσα σε δύο αντίθετους πόλους: από τη μία, το σύνολο Λαός ως ολικό πολιτικό σώμα, από την άλλη, το υπο-σύνολο λαός ως πολλαπλότητα αποκλειμένων σωμάτων στην ανέχεια. Εκεί ένας εγκλεισμός που διατείνεται ότι είναι χωρίς υπόλοιπα, εδώ ένας αποκλεισμός που γνωρίζει τον εαυτό του δίχως ελπίδα. Στη μια άκρη, η συνολική κατάσταση των ενσωματωμένων και κυριάρχων πολιτών, στην άλλη άκρη, η εφεδρεία - η αυλή των θαυμάτων ή το στρατόπεδο - των αθλίων, των καταπιεσμένων, των ηττημένων. Κατ'αυτή την έννοια δεν υπάρχει πουθενά ένα και μόνο συμπαγές αναφερόμενο στη λέξη "λάος": όπως πολλές βασικές πολιτικές έννοιες, λαός είναι μια πολική έννοια που ορίζει μια διπλή κίνηση και μια σύνθετη σχέση ανάμεσα σε δύο άκρα. Αλλ'αυτό σημαίνει επίσης ότι κι η συγκρότηση του ανθρώπινου είδους σε ένα πολιτικό σώμα περνά από μια βασική τομή κι ότι στην έννοια "λαός" μπορούμε να αναγνωρίσουμε δίχως δυσκολία τα κατηγορικά ζεύγη που ορίζουν την πρωταρχική πολιτική δομή: γυμνή ζωή (λαός) και πολιτική ύπαρξη (Λαός), αποκλεισμός κι εγκλεισμός, ζωή και βίος. Στην πραγματικότητα, ο λαός φέρει πάντα μαζί του την βασική βιοπολιτική τομή. Λαός είναι ό,τι δεν μπορεί να εγκλειστεί στο σύνολο του οποίου αποτελεί μέρος κι ό,τι δεν μπορεί να ανήκει στο σύνολο όπου έχει ανέκαθεν περιληφθεί.
Από εδώ οι αντιφάσεις κι οι απορίες που δημιουργεί κάθε φορά που αναφέρεται και παίζεται επί της πολιτικής σκηνής. Είναι αυτό που υπάρχει ανέκαθεν και που οφείλει, όμως, να πραγματώνεται: είναι η καθαρή πηγή κάθε ταυτότητας και οφείλει παρ'όλ'αυτά να επαναπροσδιορίζεται χωρίς σταματημό και να εξαγνίζεται μέσω του αποκλεισμού, της γλώσσας, του αίματος, της επικράτειας. Ή μάλλον, σε αντίθετη περίπτωση, είναι αυτό που λείπει ουσιαστικά στον εαυτό του και του οποίου η πραγμάτωση συμπίπτει κατα συνέπεια με την αυτο-κατάργησή του. Είναι αυτό που για να είναι οφείλει να αρνηθεί τον εαυτό του και το αντίθετό του (από εδώ πηγάζουν οι ειδικές απορείες του εργατικού κινήματος, στραμένου προς τον λαό, που ζητά εντούτοις την κατάργησή του). Τη μια, αιματωβαμένη σημαία της αντίδρασης, την άλλη, αβέβαιο φλάμπουρο των επαναστάσεων και των λαϊκών μετώπων, ο λαός περιέχει σε κάθε περίπτωση μια τομή πολύ πιο πρωταρχική από αυτήν του φίλου και του εχθρού, έναν ασταμάτητο εμφύλιο πόλεμο που τον διαιρεί πιο ριζικά από κάθε διαμάχη και που ταυτόχρονα διατηρεί την ενότητα και συγκροτεί τον λαό πιο σταθερά από οποιαδήποτε ταυτότητα. Κι έτσι, αν προσέξουμε καλά, αυτό που ο Μαρξ ονομάζει πάλη των τάξεων, και το οποίο, παραμένοντας ουσιαστικά απροσδιόριστο, κατέχει μια θέση τόσο κεντρική στην σκέψη του, δεν είναι κάτι άλλο από αυτόν τον μύχιο πόλεμο που χωρίζει κάθε λαό και δεν θα τελειώσει παρά μόνο όταν, στην αταξική κοινωνία ή στη μεσσιανική βασιλεία, Λαός και λαός συμπέσουν και δεν θα υπάρχει πια συγκεκριμένα κανένας λαός.
3. Αν αληθεύει το ότι ο λαός περιέχει αναγκαστικά μέσα του την βασική πολιτική τομή, θα είναι λοιπόν δυνατόν να διαβάσουμε με ένα νέο τρόπο ορισμένες αποφασιστικές σελίδες της ιστορίας του αιώνα μας. Διότι, αν η μάχη ανάμεσα σε δυο "λαούς" εξελισσόταν σίγουρα ανέκαθεν, στην εποχή μας, η μάχη αυτή υπέστη μια τελική και παροξυστική επιτάχυνση. Στη Ρώμη, η μύχια τομή ήταν νομικά επικυρωμένη από την ξεκάθαρη διαίρεση σε populus και plebs που είχαν καθένα τους δικούς του θεσμούς και τους δικούς του δικαστές, όπως η διάκριση στον Μεσαίωνα μεταξύ popolo minuto και popolo grasso αντιστοιχούσε σε μια ξεκάθαρη σύνδεση διαφόρων τεχνών κι επαγγελμάτων. Αλλά καθώς, από την Γαλική Επανάσταση κι έπειτα, ο λαός γίνεται ο μόνος κάτοχος της κυριαρχίας, ο λαός μετασχηματίζεται σε μια ανησυχητική παρουσία, και η μιζέρια κι ο αποκλεισμός εμφανίζονται για πρώτη φορά σαν ένα απαράδεκτο σκάνδαλο. Στην μοντέρνα εποχή, μιζέρια κι αποκλεισμός δεν είναι μόνο οικονομικές ή κοινωνικές έννοιες, αλλά κατηγορίες κατ'εξοχήν πολιτικές (όλος ο οικονομισμός κι ο "σοσιαλισμός" που μοιάζουν να κυριεύουν την μοντέρνα πολιτική έχουν στην πραγματικότητα ένα πολιτικό νόημα, ή καλύτερα ένα βιοπολιτικό νόημα). Σ'αυτή την προοπτική, η εποχή μας δεν είναι άλλο πράμα από την απόπειρα - άπαιχτη και μεθοδική - να πληρωθεί η τομή που διαιρεί τον λαό, εκμηδενίζοντας ριζικά τον λαό των αποκλεισμένων. Αυτή η απόπειρα φέρνει κοντά, με διαφορετικούς τρόπους και σε διάφορους ορίζοντες, την δεξιά και την αριστερά, τις καπιταλιστικές και τις σοσιαλιστικές χώρες που ενώθηκαν στο σχέδιο - μάταιο σε τελική ανάλυση αλλά μερικώς πραγματοποιημένο στις εκβιομηχανισμένες χώρες - να παραχθεί ένας κι αδιαίρετος λαός. Αν η εμμονή της ανάπτυξης είναι τόσο αποτελεσματική στις μέρες μας, είναι που συμπίπτει με το βιοπολιτικό σχέδιο της παραγωγής ενός λαού δίχως τομή.
Η εξολόθρευση των Ιουδαίων στην ναζιστική Γερμανία αποκτά, κάτω από αυτό το πρίσμα, ένα ριζικά νέο νόημα. Ως λαός που αρνείται την ενσωμάτωση στο εθνικό πολιτικό σώμα (υπότιθεται ότι κάθε ενσωμάτωση του δεν ήταν στην πραγματικότητα παρά μια επίφαση), οι Ιουδαίοι είναι οι κατ'εξοχήν εκπρόσωποι και σχεδόν το ζωντανό σύμβολο του λαού, αυτής της γυμνής ζωής που η νεωτερικότητα παράγει μέσα της, αλλά της οποίας η παρουσία είναι απολύτως ανυπόφορη. Και, μες τη διαυγή μανία με την οποία ο γερμανικός Volk, κατ'εξοχήν εκπρόσωπος του λαού ως συνολικό πολιτικό σώμα, αποπειράται να εξολοθρεύσει για πάντα τους Ιουδαίους, οφείλουμε να δούμε την ακραία φάση της μύχιας μάχης που διαιρεί Λαό και λαό. Με την τελική λύση (που συνεπαίρνει, όχι τυχαία, Τσιγγάνους κι άλλους μη-ενσωματώσιμους), ο ναζισμός ψάχνει σκοτεινά κι άχρηστα να απελευθερώσει την πολιτική σκηνή της Δύσης από αυτή την ανυπόφορη σκιά, για να παράξει τελικά τον γερμανικό Volk ως λαό που πλήρωσε το αρχικό βιοπολιτικό χάσμα (για αυτό είναι που οι αρχηγοί των ναζί επαναλαμβάνουν με τέτοια εμμονή ότι εργάζονται επίσης και για τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς εξολοθρεύοντας Ιουδαίους και Τσιγγάνους). Παραφράζοντας το φροϋδικό αξίωμα πάνω στην σχέση μεταξύ Αυτού κι Εγώ, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μοντέρνα βιοπολιτική διέπεται από την αρχή κατά την οποία "εκεί που υπάρχει ζωή στη γύμνια, θα πρέπει πάντα να υπάρχει ένας Λαός", με τον όρο όμως να προσθέσουμε άμεσα ότι αυτή η αρχή ισχύει και στην αντίστροφη διατύπωσή της που θέλει "εκεί που υπάρχει Λαός, θα υπάρξει γυμνή ζωή". Η ρωγμή που πιστεύαμε ότι γέμισε εξολοθρεύοντας τον λαό (τους Ιουδαίους που είναι το σύμβολό του) αναπαράγεται έτσι εκ νέου, μεταμορφώνοντας όλο τον γερμανικό λαό σε ιερή ζωή προορισμένη για θάνατο, και σε βιολογικό σώμα που πρέπει να εξαγνίζεται συνεχώς (εξολοθρεύοντας διανοητικά ασθενείς και όσους έχουν κληρονομικές ασθένειες). Και σήμερα, κατά διαφορετικό αλλ'ανάλογο τρόπο, το δημοκρατικο-καπιταλιστικό σχέδιο του εκμηδενισμού των φτωχών τάξεων, μέσω της ανάπτυξης, αναπαράγει όχι μόνο τον λαό των αποκλεισμένων αλλά μεταμορφώνει σε μια γυμνή ζωή όλους τους πληθυσμούς του τρίτου κόσμου. Μόνο μια πολιτική που θα έχει μάθει να παίρνει υπόψη την πρωταρχική βιοπολιτική τομή της Δύσης θα μπορέσει να σταματήσει αυτό το πήγαινε-έλα και να βάλει τέλος στον εμφύλιο πόλεμο που διαιρεί τους λαούς και τις πόλεις της γης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου