Πέραν των δικαιωμάτων του ανθρώπου (ΙΙ)

4. Είναι καιρός να σταματήσουμε να διαβάζουμε τις διακηρύξεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη - απο το 1789 μέχρι σήμερα - ως διακηρύξεις αιωνίων αξιών που υπερβαίνουν το δίκαιο, σαν να είχαν στόχο να επιβάλλουν στον νομοθέτη τον σεβασμό των αξιών αυτών, ώστε να θεωρήσουμε τις διακηρύξεις σύμφωνα με τον πραγματικό τους ρόλο στο μοντέρνο κράτος. Στην πραγματικότητα, τα δικαιώματα του ανθρώπου αντιπροσωπεύουν πάνω απ'όλα την αρχική μορφή εγγραφής της καθαρά φυσικής ζωής στην νομικο-πολιτική τάξη του Έθνους-κράτους. Μεσ'τη γύμνια της, η ζωή αυτή (το ανθρώπινο πλάσμα) που ανήκε στον Θεό τον καιρό του παλαιού καθεστώτος και, που ήταν ξεκάθαρα χωρισμένη, στον κλασσικό κόσμο, (ως ζωή) από την πολιτική ζωή (βίος), εισέρχεται σήμερα ανάμεσα στις πρωτεύουσες ασχολίες του κράτους και γίνεται, ας πούμε, το κοσμικό του θεμέλιο. Έθνος-κράτος σημαίνει: κράτος που φτιάχνει από την γέννηση (δηλ. από την καθαρή κι απλή ανθρώπινη ζωή) το θεμέλιο της κυριαρχίας του. Εδώ βρίσκεται το νόημα (που δεν είναι και τόσο κρυμμένο) των τριών πρώτων άρθρων της Διακήρυξης του 1789 : το στοιχείο της γέννησης μπορεί, μόνο επειδή έχει εγγραφεί στο κέντρο κάθε πολιτικής συνένωσης (άρθρα 1 και 2), να συνδέσει στενά την αρχή της κυριαρχίας με το έθνος (σύμφωνα με την ετυμολογία του λατ. natio που σήμαινε στην αρχή απλά "γέννηση"). Οι διακυρήξεις των δικαιωμάτων πρέπει λοιπόν να θεωρηθούν ως ο τόπος όπου πραγματοποιείται το πέρασμα από την βασιλική κυριαρχία θεϊκής προέλευσης στην εθνική κυριαρχία. Εξασφαλίζουν την εισαγωγή της ζωής στην νέα κρατική τάξη που θα πρέπει να ακολουθήσει την συντριβή του παλαιού καθεστώτος. Το ότι ο "υπήκοος" μεταμορφώνεται μέσω διακηρύξεων σε "πολίτη" σημαίνει ότι η γέννηση, δηλ. η γυμνή φυσική ζωή ως τέτοια γίνεται εδώ για πρώτη φορά (μέσα από ένα μετασχηματισμο του οποίου μπορούμε μόνο να ξεκινήσουμε να εκτιμούμε τώρα τις βιο-πολιτικές συνέπειες) ο άμεσος φορέας της κυριαρχίας. Η αρχή της γέννησης κι η αρχή της κυριαρχίας χωρισμένες στο παλαιό καθεστώς (όπου η γέννηση δεν έδινε θέση παρά μόνο στον υπήκοο) ενώνονται πλέον αμετάκλητα στο σώμα του "κυρίαρχου υποκειμένου" για να συγκροτήσουν το θεμέλιο του νέου Έθνους-κράτους. Σ'αυτή την ιδεοληψία υπάρχει έμμεση η ιδέα ότι η γέννηση γίνεται αυτόματα έθνος δίχως να υπάρχει χάσμα μεταξύ αυτών των δυο στιγμών. Τα δικαιώματα αποδίδονται έτσι στον άνθρωπο στον βαθμό που είναι η προϋπόθεση - που εξαφανίζεται αυθωρεί ως τέτοια - του πολίτη.

5. Αν ο πρόσφυγας αντιπροσωπεύει ένα στοιχείο τόσο ανησυχητικό στην δομή του Έθνους-κράτους, είναι πρώτα απ'όλα διότι, διαρρηγνύοντας την ταυτότητα μεταξύ ανθρώπου και πολίτη, μεταξύ γέννησης και εθνικότητας, βάζει την πρωταρχική ιδεοληψία της κυριαρχίας σε κρίση. Φυσικά, πάντα υπήρχαν μοναδικές εξαιρέσεις σ'αυτή την αρχή. Η καινοτομία των καιρών μας που απειλεί το Έθνος-κράτος στα ίδια του τα θεμέλια, είναι ότι ολοένα και περισσότερα μέρη της ανθρωπότητας δεν αντιπροσωπεύονται μέσα του. Ακριβώς επειδή καταστρέφει τη παλιά τριάδα Κράτος-έθνος-έδαφος, ο πρόσφυγας, αυτή η φαινομενικά περιθωριακή μορφή, αξίζει να θεωρηθεί, αντίθετα, ως η κεντρική φιγούρα της πολιτικής μας ιστορίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα πρώτα στρατόπεδα στήθηκαν στην Ευρώπη ως χώροι ελέγχου για τους πρόσφυγες κι ότι η διαδοχή στρατόπεδα εγκλεισμού/στρατόπεδα εξολόθρευσης αντιπροσωπεύει μια εντελώς τέλεια γεννιά. Ένας από τους σπάνιους κανόνες που σεβάστηκαν οι ναζί σταθερά κατά την "τελική λύση" ήταν να στέλνουν τους Εβράιους και τους Τσιγγάνους στα στρατόπεδα εξολόθρευσης αφού τους στερούσαν πλήρως την εθνικότητα τους (αυτήν την εθνικότητα δευτέρας κατηγορίας σύμφωνα με τους νόμους της Νυρεμβέργης). Όταν τα δικαιώματα κάποιου δεν είναι πλέον δικαιώματα του πολίτη, ο άνθρωπος είναι πια πραγματικά ιερός κατά την έννοια που δίνει στον όρο αυτό το αρχαϊκό ρωμαϊκό δίκαιο: προορισμένος για θάνατο.

6. Πρέπει δίχως άλλο να διαχωρίσουμε την έννοια πρόσφυγας από αυτήν των δικαιωμάτων του ανθρώπου και να σταματήσουμε να την ερμηνεύουμε αποκλειστικά με όρους δικαιώματος ασύλου (το οποίο κατά τ'άλλα μειώνεται ολοένα και περισσότερο στις νομοθεσίες των ευρωπαϊκών κρατών). Αρκεί να διαβάσουμε τις Θέσεις πάνω στο δίκαιο του ασύλου της Agnès Heller για να δουμε ότι αυτό  δεν μπορεί να οδηγήσει παρά σε δηλητηριώδη συμπεράσματα. Ο πρόσφυγας πρέπει να θεωρηθεί γι'αυτό που είναι, δηλ. τίποτα λιγότερο από μια έννοια-όριο που βάζει σε κρίση τα θεμέλια του Έθνους-κράτους, και που την ίδια στιγμή ανοίγει το πεδίο σε νέες εννοιολογικές κατηγορίες.

Στην πραγματικότητα το φαινόμενο της λεγόμενης παράνομης μετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας πήρε (και θα πάρει περισσότερο, τα επόμενα χρόνια, με πάνω από 20 εκατομ. πρόσφυγες που προβλέπονται από την κεντρική Ευρώπη) χαρακτήρα και διαστάσεις ανάλογες που δικαιολογούν αυτήν την ανατροπή προοπτικής. Αυτό που αντιμετωπίζουν σήμερα τα εκβιομηχανισμένα κράτη είναι μια μάζα μονίμων κατοίκων που δεν είναι πολίτες, οι οποίοι δεν μπορούν ούτε πλέον θέλουν να πάρουν εθνικότητα ή να επαναπατρισθούν. Αυτοί οι μη-πολίτες έχουν συχνά μια εθνικότητα από καταγωγής αλλά από τη στιγμή που προτιμούν να μην απολαμβάνουν την προστασία του δικού τους κράτους βρίσκονται όπως οι πρόσφυγες σε κατάσταση de facto απατρίδων. Ο T. Hammar χρησιμοποίησε τον όρο απολίτες (denizens) για να περιγράψει αυτους τους κατοίκους που δεν είναι πολίτες, κι είχε την αξία να δείξει ότι η έννοια του πολίτη είναι πλέον ακατάλληλη για την περιγραφή της κοινωνικο-πολιτικής κατάστασης των μοντέρνων κρατών. Από την άλλη πλευρά, οι πολίτες των εκβιομηχανισμένων κρατών (στις Η.Π.Α. όπως και στην Ευρώπη) διαδηλώνουν, μέσα από μια αποστασία ολοένα και πιο σημαδεμένη από κωδικοποιημένες στιγμές πολιτικής συμμετοχής, μια προφανή τάση μετασχηματισμού τους σε απολίτες, σε μονίμους κατοίκους που δεν είναι πολίτες. Έτσι τόσο πολίτες όσο κι απολίτες καταλήγουν να εγγράφονται, τουλάχιστον για ορισμένα κοινωνικά στρώματα, σε μια ζώνη αδιαφορίας δυνητική. Αυτό πολλαπλασιάζει τις ξενόφοβες αντιδράσεις και τις κινητοποιήσεις άμυνας σύμφωνα με την καλά γνωστή αρχή, δεδομένων των σχηματικών διαφορών, ότι η ουσιαστική ενσωμάτωση εντείνει το μίσος και την μη-ανοχή.

7. Πριν ξανανοίξουμε στην Ευρώπη τα στρατόπεδα εξολόθρευσης (κάτι που αρχίζει να γίνεται), τα Έθνη-κράτη πρέπει να βρουν το κουράγιο να θέσουν υπό αίρεση την αρχή της εγγραφής της γέννησης και την τριάδα Κράτος-έθνος-έδαφος που βασίζεται πάνω της. Δεν είναι εύκολο να υποδείξουμε τώρα τους τρόπους με τους οποίους κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει συγκεκριμένα. Αρκεί να δείξουμε ένα πιθανό δρόμο. Ξέρουμε ότι μια από τις επιλογές που εξετάζονται για τη λύση του ζητήματος της Ιερουσαλήμ είναι να γίνει ταυτόχρονα και δίχως εδαφικό χωρισμό η πρωτεύουσα δύο διαφορετικών κρατικών οργανισμών. Η παράδοξη κατάσταση αμοιβαίας αποεδαφικοποίησης (ή καλύτερα αν-εδαφικότητας) που συνεπάγεται, θα μπορούσε να γενικευτεί ως μοντέλο των νέων διεθνών σχέσεων. Αντί για δύο εθνικά κράτη που θα χωρίζονταν από αβέβαια κι απειλητικά σύνορα, θα ήταν δυνατόν να φανταστούμε δύο πολιτικές κοινότητες που να στηρίζονται πάνω σε μια περιοχή και σε μια έξοδο του ενός προς το άλλο, δεμένες μεταξύ τους από μια σειρά αμοιβαίων αποεδαφικοποίησεων μέσα στις οποίες η έννοια-πιλότος δεν θα ήταν πλέον το δίκαιο του πολίτη αλλά η προσφυγή του μοναδικού. Κατ'ανάλογο τρόπο, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την Ευρώπη όχι ως μια αδύνατη "Ευρώπη των εθνών" της οποίας ήδη διακρίνουμε την καταστροφή σε σύντομο χρόνο, αλλά ως ένα αν-εδαφικό χώρο μέσα στον οποίο όλοι οι κάτοικοι των ευρωπαϊκών κρατών (πολίτες και μη πολίτες) θα μπορούσαν να βγουν ή να προσφύγουν, το καθεστώς του ευρωπαίου σημάνοντας πλέον το είναι εν εξόδω (έστω κι ακίνητο προφανώς) του πολίτη. Ο ευρωπαϊκός χώρος θα μάρκαρε τότε ένα αμείωτο κενό μεταξύ γεννήσεως και έθνους, μες το οποίο η παλιά έννοια του λαού - κι ο λαός, γνωρίζουμε, είναι πάντα μειονότητα - θα μπορούσε να ξαναβρεί ένα πολιτικό νόημα σε αντίθεση με αυτήν του έθνους που την καταχράστηκε κατά τρόπο παράνομο.

Αυτός ο χώρος δεν θα συνέπιπτε με καμιά ομοιογενή εθνική επικράτεια ούτε με το τοπογραφικό τους σύνολο, αλλά θα δρούσε πάνω τους διατρυπώντας τους και συνδέοντας τους τοπολογικά όπως εξωτερικό και εσωτερικό γίνονται ακαθόριστα στην μπουκάλα του Leiden ή στη ζώνη του Möbius. Σ'αυτό το νέο χώρο, οι ευρωπαϊκές πόλεις μπαίνοντας σε σχέση αμοιβαίας απο-εδαφικότητας θα ξανάβρισκαν τον αρχαίο τους προορισμό ως πόλεις του κόσμου.

Σε ένα είδος no man's land μεταξύ Λιβάνου και Ισραήλ βρίσκονται σήμερα 425 Παλαιστίνιοι εκτοπισμένοι από το εβραϊκό κράτος. Αυτοί οι ανθρωποι αποτέλουν σίγουρα, σύμφωνα με την υπόδειξη της Hannah Arendt, την "πρωτοπορία του λαού τους". Όχι όμως κι αναγκαστικά, ή όχι μόνο με την έννοια του αρχικού πυρήνα ενός μελλοντικού εθνικού κράτους που θα έλυνε το παλαιστινιακό πιθανόν με τον ίδιο ανεπαρκή τρόπο όπως έλυσε το Ισραήλ το εβραϊκό ζήτημα. Αντίθετα, το no man's land όπου προσέφυγαν επέδρασε μέχρι τώρα πάνω στο έδαφος του κράτους του Ισραήλ "διατρυπώντας" το και μετατρέποντας το με τρόπο τέτοιο που ο χιονισμένος αυτός λόφος έγινε πιο εσωτερική από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του Μεγάλου Ισραήλ. Η πολιτική διαβίωση των ανθρώπων δεν μπορεί να συλληφθεί παρά μόνο πάνω σε μια γη όπου οι χώροι θα έχουν γίνει έτσι "διάτρητοι" και τοπολογικά τροποποιημένοι κι όπου οι πολίτες θα έχουν μάθει να αναγνωρίζουν τους πρόσφυγες που αποτελούν οι ίδιοι.

(δεύτερο μέρος της απόπειρας μετάφρασης του ομώνυμου δοκιμίου του G. Agamben που πρωτοδημοσιεύτηκε στην παρισινή Libération της 9 και 10 ιούνη 1993)